Το στοιχείο της βίας στην οργάνωση της Ustaša (1929-1945)

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι μια πτυχή της σύγχρονης ιστορίας για την οποία έχουν χυθεί τόνοι μελάνης και η οποία εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να απασχολεί σε μεγάλο βαθμό τους ερευνητές. Ένα κομμάτι του Β’ Π. Π.  που δεν είναι ωστόσο τόσο γνωστό αφορά την οργάνωση της Ustaša στην Κροατία.

Εικόνα 1: Ante Pavelic (1889-1959)

Η Ustaša ήταν μια παραστρατιωτική, τρομοκρατική οργάνωση που ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1929 στο Ζάγκρεμπ της Κροατίας από τον Ante Pavelic. Βασικοί πυλώνες της ιδεολογίας της οργάνωσης ήταν ο εθνικοσοσιαλισμός, ο φασισμός, ο κροατικός εθνικισμός και ο καθολικισμός. Ο ιδρυτής της Ustaša, Ante Pavelic, ήταν νομικός, πολιτικός και πρώην βουλευτής του Κροατικού Κόμματος Δικαιοσύνης στο Γιουγκοσλαβικό κοινοβούλιο (Skupština). Κατά το έτος 1929 εκδηλώθηκε το πραξικόπημα του βασιλιά της Γιουγκοσλαβίας Αλεξάνδρου, που είχε ως αποτέλεσμα να τεθούν εκτός νόμου τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικές οργανώσεις της χώρας. Ως επακόλουθο αυτής της εξέλιξης ο Pavelic αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Γιουγκοσλαβία με τα μέλη του κινήματος της Ustaša και να καταφύγει στην Ιταλία, όπου με την βοήθεια και την υποστήριξη του Benito Mussolini δημιούργησε στρατόπεδα εκπαίδευσης για τα μέλη της παραστρατιωτικής του οργάνωσης.[1]

Εικόνα 2: Επίσκεψη του Pavelic στην Ρώμη, το 1941.

Η Ustaša κατά την δεκαετία του 1930

Στόχος της οργάνωσης ήταν αρχικά η αποσταθεροποίηση του κράτους της Γιουγκοσλαβίας και στην συνέχεια η δημιουργία ενός ανεξάρτητου κροατικού κράτους. Η επιδίωξη αυτή κατά τον Pavelic έπρεπε να επιτευχθεί με οποιονδήποτε δυνατό τρόπο ακόμα και με την χρήση βίας, όπως και έγινε για παράδειγμα με την ανατίναξη τραίνων και τις στοχευμένες δολοφονίες. Μια από τις σημαντικές τρομοκρατικές ενέργειες της Ustaša ήταν η ανεπιτυχής προσπάθεια να προκαλέσει μια αγροτική εξέγερση στην περιοχή της Βόρειας Δαλματίας κατά το έτος 1932. Το πιο σημαντικό της όμως τρομοκρατικό χτύπημα ήταν η δολοφονία του Γιουγκοσλάβου πρωθυπουργού, του βασιλιά Αλεξάνδρου, και του Γάλλου Υπουργού Εξωτερικών κατά την επίσημη επίσκεψη του Αλεξάνδρου στην Μασσαλία στις 9 Οκτωβρίου του 1934. Παραδόξως, η δολοφονία του πρωθυπουργού της Γιουγκοσλαβίας δεν λειτούργησε διαλυτικά, όπως ήλπιζε η Ustaša αλλά το αντίθετο. Ο λαός της Γιουγκοσλαβίας λειτούργησε ενωτικά και έτσι δεν παρουσιάστηκαν υπονομευτικές ενέργειες κατά της σερβικής δυναστείας των Καραγεώργεβιτς που κυβερνούσε την χώρα. Τον δολοφονηθέντα Αλέξανδρο διαδέχθηκε ο ξάδερφος του Πρίγκιπας Παύλος.[2]

Εικόνα 3: Πολιτικός χάρτης της Γιουγκοσλαβίας, 1941.

Η Ustaša κατά την δεκαετία του 1940

Όπως η Ελλάδα έτσι και η Γιουγκοσλαβία προσπάθησε ανεπιτυχώς να παραμείνει ουδέτερη κατά τον Β΄ Π. Π. Στις 6 Απριλίου του 1941 εκδηλώθηκε η επίθεση του άξονα κατά της Γιουγκοσλαβίας καταλαμβάνοντας σε σχετικά γρήγορο χρονικό διάστημα την χώρα στις 16 Απριλίου του 1941. Η Γιουγκοσλαβία μοιράστηκε σε τέσσερεις κατοχικές δυνάμεις: στην Ουγγαρία, στην Βουλγαρία, στην Ιταλία και στην Γερμανία. Τα εναπομείναντα εδάφη της ηπειρωτικής Κροατίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης αποτέλεσαν τον πυρήνα του νεοσυσταθέντος Αυτόνομου Κράτους της Κροατίας,  Nezavisna Država Hrvatska (NDH), που ανακηρύχθηκε στις 10 Απριλίου του 1941. Το NDH ήταν στην ουσία ένα κράτος «μαριονέτα» που ελεγχόταν σχεδόν εξ’ ολοκλήρου από τις δυνάμεις του άξονα. Την διακυβέρνηση του Αυτόνομου Κράτους της Κροατίας κλήθηκε να αναλάβει η Ustaša υπό τον Ante Pavelic.[3] Αξίζει να σημειωθεί πως το κίνημα της Ustaša απολάμβανε από την αρχή της ίδρυσης του μικρή υποστήριξη. Χαρακτηριστικά, το 1934 αποτελούνταν μονάχα από 500 μαχητές ενώ όταν ανέλαβε την εξουσία της χώρας τα μέλη της αριθμούσαν περίπου 4000.[4]

Μόλις λίγες εβδομάδες μετά την ανάληψη της εξουσίας η κυβέρνηση του Pavelic άρχισε να νομοθετεί αυστηρούς, φυλετικούς νόμους ακολουθώντας το παράδειγμα της ναζιστικής Γερμανίας. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα “Führer-Staat”  χωρίς την διάκριση των εξουσιών. Μια από τις πρώτες νομοθετικές πρωτοβουλίες του Pavelic ήταν το διάταγμα για την προστασία του λαού και του κράτους (17/4/2023) και ο πρώτος νόμος για την «αριανοποίηση» της εβραϊκής περιουσίας (18/4/2023). Ακολούθησαν ο φυλετικός νόμος (30/4/2023) και το διάταγμα για την προστασία του άριου αίματος (3/5/2023). Έπειτα, ακολούθησε η δημιουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης με την βοήθεια της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας, έχοντας ως στόχο την διαμόρφωση μιας «καθαρής» Κροατίας.[5]

Εικόνα 4: Θύματα του καθεστώτος της Ustaša δολοφονούνται από στρατιώτες του καθεστώτος κοντά στον ποταμό Sava της Κροατίας το 1945.

Παρουσίαση των βίαιων ενεργειών της Ustaša

Όλα τα παραπάνω βήματα προετοίμασαν το έδαφος για την εκδήλωση ενός κύματος βίας στο Αυτόνομο Κράτος της Κροατίας (NDH) που δεν θα είχε προηγούμενο. Στόχος του Pavelic ήταν να δημιουργήσει ένα καθαρό, κροατικό κράτος το οποίο θα αποτελούνταν μονάχα από «Κροάτες». Η επιδίωξη αυτή θα επιτυγχανόταν μέσω τριών βίαιων ενεργειών: πρώτον, μέσω της μετεγκατάστασης ορισμένων εκατοντάδων χιλιάδων Σέρβων από την NDH στην γερμανική ζώνη κατοχής της Σερβίας. Δεύτερον, μέσω της βίαιης μεταστροφής των Σέρβων Ορθοδόξων και των Εβραίων στον Ρωμαιοκαθολικισμό και τρίτον, μέσω της εξόντωσης των υπολοίπων Σέρβων, Κροατών[6], Εβραίων και Ρόμα στα στρατόπεδα εργασίας-εξόντωσης.[7] Υπολογίζεται πως τα θύματα της Ustaša ήταν περίπου 600 με 700.000 από το 1941 μέχρι το 1945. Βέβαια, οι ερευνητές δεν μπορούν να υποδείξουν έναν ακριβή αριθμό των θυμάτων μιας και οι Ustaša κατάφεραν να εξαλείψουν τα περισσότερα ίχνη των εγκλημάτων τους, καταστρέφοντας για παράδειγμα εξολοκλήρου τα στρατόπεδα συγκέντρωσης-εξόντωσης του Jadovno και του Jasenovac, το τελευταίο ήταν το τρίτο μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκεντρώσεως στην Ευρώπη. Περίπου 240.000 Ορθόδοξοι Σέρβοι μεταστράφηκαν βίαια στον καθολικισμό με την υποστήριξη του Βατικανού και του προκαθήμενου της Κροατικής Καθολικής εκκλησίας, του Αρχιεπισκόπου Stepinac. Εκτός των άλλων, πολλοί Καθολικοί ιερείς και μοναχοί συμμετείχαν ενεργά στα στρατόπεδα εξόντωσης ως μέλη των στρατιωτικών μονάδων του καθεστώτος.[8] Ως επιπρόσθετος σύμμαχος του Pavelic αναδείχθηκε και ένα τμήμα των Μουσουλμάνων της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, οι οποίοι συνέστησαν τελικώς το 1943 μια μεραρχία των Waffen SS, την μεραρχία Hanjar, αριθμώντας στο αποκορύφωμά της περίπου 21.000 νεοσύλλεκτους- Να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την ιδεολογία της Ustaša οι Μουσουλμάνοι της Βοσνίας ανήκαν και εκείνοι στο κροατικό έθνος. Το καθεστώς όμως δεν κατάφερε να κερδίσει μεγάλη υποστήριξη στον μουσουλμανικό πληθυσμό εξαιτίας κυρίως των βίαιων προσηλυτισμών και των εγκλημάτων που διέπραττε.[9]

Το στοιχείο της βίας στην Ustaša

Αυτό ήταν εν ολίγοις το ιστορικό πλαίσιο και η απαρίθμηση των εγκλημάτων που διέπραξε το καθεστώς της Ustaša στην περιοχή του Αυτόνομου Κράτους της Κροατίας (NDH) κατά την διάρκεια του Β’ Π. Π. Για ποιόν λόγο όμως αποτέλεσε η βία συστατικό στοιχείο σε αυτή την παραστρατιωτική οργάνωση; Είναι γνωστό πως από την αρχή της ίδρυσης της Ustaša η βία έπαιζε για εκείνη σημαίνοντα ρόλο. Καταρχάς το όνομα της οργάνωσης σημαίνει εξέγερση, το σύμβολο της εμπεριέχει ξεκάθαρα στρατιωτικά στοιχεία όπως η φλόγα και η χειροβομβίδα. Ο αρχηγός της οργάνωσης Ante Pavelic, αναγνώρισε από την αρχή ότι μόνο μέσω της χρήσης βίας μπορούσε η παραστρατιωτική του οργάνωση να δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο κροατικό κράτος. Επιπλέον, τα μέλη της οργάνωσης παρέμειναν εσώκλειστα στα στρατόπεδα εκπαίδευσης της Ιταλίας και της Ουγγαρίας κατά την δεκαετία του 1930, ζώντας σε ένα απομονωμένο περιβάλλον, όπου η καθημερινότητα τους ήταν περιορισμένη στα πλαίσια της στρατιωτικής εκπαίδευσης.

Εξήγηση

Πως μπορούμε όμως να εξηγήσουμε αυτή την εκτεταμένη χρήση βίας στην περιοχή της NDH κατά τον Β’ Π. Π. από την Ustaša; Σε αυτό ερώτημα απαντούν τρεις διαφορετικές θεωρίες, τριών ερευνητών. Από την μια πλευρά ο ιστορικός Alexander Korb υποστηρίζει πως ο κύριος λόγος που οδήγησε την  Ustaša να διαρπάξει τέτοιου μεγέθους εγκλήματα ήταν η ιδεολογία της, που στην περίπτωσή της Ustaša ήταν ένας ιδιότυπος εθνικοσοσιαλισμός εφαρμοσμένος στα κροατικά πρότυπα. Ο Korb πιστεύει πως η ιδεολογία της οδήγησε στην ριζοσπαστικοποίηση των ενεργειών των μελών της και τελικώς στην εξόντωση εκατοντάδων χιλιάδων Σέρβων, Εβραίων και Ρόμα. Από την άλλη πλευρά ο ερευνητής Tomislav Dulic υποστηρίζει πως δεν ήταν η ιδεολογία το κύριο στοιχείο που οδήγησε την Ustaša στην διάπραξη των παραπάνω εγκλημάτων. Αντίθετα, φρονεί πως η λατρεία της βίας, η υποταγή στους ανωτέρους, η προοπτική της αποκόμισης υλικών οφελών και ένας συνδυασμός κοινωνικό-ψυχολογικών και συγκεκριμένων καταστάσεων οδήγησε στην εμφάνιση τέτοιου εύρους βίας. Η ιδεολογία σύμφωνα με τον Dulic έπαιξε μονάχα επικουρικό ρόλο στην ανίχνευση και στην υπόδειξη του εχθρού. Τέλος, ο μελετητής  Radu Harald Dinu θεωρεί πως το στοιχείο που καθόρισε τις βίαιες πράξεις της Ustaša ήταν κυρίως η παράδοση της βίας που υπήρχε στα Βαλκάνια. Υποστηρίζει ότι τα Βαλκάνια αποτέλεσαν ιστορικά μια περιοχή όπου τα εθνικά μίση και η βία ήταν ένα βασικό στοιχείο ανά τους αιώνες που πέρασαν. Έτσι, πιστεύει πως η Ustaša απλώς χρησιμοποίησε την «παράδοση» του βίαιου χαρακτήρα της περιοχής για την επίτευξη των πολιτικών της στόχων.

Τέλος, κατά την άποψη μας είναι δύσκολο να δοθεί με σιγουριά και μονολεκτικά μια εξήγηση για την βίαιη συμπεριφορά της Ustaša. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι  για ένα μεγάλο κομμάτι αυτών που ακολούθησαν την Ustaša στην τέλεση των βίαιων πράξεων πρωτεύοντα ρόλο έπαιξαν οι παράγοντες που ανέφεραν οι ερευνητές Dulic και ο Dinu. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά την ηγετική ομάδα της Ustaša και τα μέλη της, εκείνα είχαν σε μεγάλο βαθμό ως κινητήριο δύναμη των πράξεων τους την φασιστική ιδεολογία του κινήματος τους. Η δημιουργία μίας νέα κοινωνίας που ήταν στο επίκεντρο της πολιτικής τους όριζε ότι το νέο κράτος θα αποτελούνταν μονάχα από Κροάτες. Έτσι, το δεδομένο αυτό καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τις πράξεις και τις μεθόδους που ακολούθησαν.

Βιβλιογραφία

• Deschner Karlheinz, Mit Gott und den Faschisten: der Vatikan im Bunde mit Mussolini, Franco, Hitler und Pavelić, Günther Verlag, Stuttgart, 1965.
• Dinu Radu Harald, Honor, Shame, and Warrior Values: The Anthropology of Ustasha Violence, edited by Yeomans Rory, The utopia of terror: life and death in wartime Croatia, University of Rochester Press, New York, 2015, p. 119-134.
• Dulic Tomislav, Ethnic Violence in Occupied Yugoslavia. Mass killing from above and below, edited by Dejan Djokic and James Ker-Lindsay, New Perspectives on Yugoslavia. Key Issues and Controversies, Routledge, Taylor and Francis Books, New York, 2011, p. 82-99.
• Korb Alexander, Im Schatten des Weltkriegs: Massengewalt der Ustaša gegen Serben, Juden und Roma in Kroatien 1941 – 1945, Hamburg, 2013.
• Mc Cormick Robert B., Croatia under Ante Pavelić: America, the Ustaše and Croatian genocide, London, 2014.
• Pavelić Ante, Die kroatische Frage, Inst. für Grenz- und Auslandstudien, Berlin, 1941.
• Pavlowitch Stevan K., Hitler’s New Disorder. The Second World War in Yugoslavia, Hurst& Company, London, 2008.
• Ramet Sabrina P., The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005, Indiana University Press, Bloomington, 2006.
• Rogić Marijan, Die Idee des kroatischen Staates bei Ante Pavelić; Unter Berücks. besonderer historischer Tatsachen sowie des Staats- und des Selbstbestimmungsrechts, München, 1983.
• Sundhaussen Holm, Geschichte Jugoslawiens, 1918-1980, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart, 1982.
• Sundhaussen Holm, Experiment Jugoslawien, Von der Staatsgründung bis zum Staatszerfall, B.I.-Taschenbuchverlag, Mannheim, 1993.
• Tomasevich Jozo, War and Revolution in Yugoslavia, 1941-45. Occupation and Collaboration, Stanford University Press, California, 2001.

 

[1] Mc Cormick Robert B., Croatia under Ante Pavelić: America, the Ustaše and Croatian genocide, London, 2014, p. 6-14.

[2] Mc Cormick Robert B., Croatia under Ante Pavelić: America, the Ustaše and Croatian genocide, London, 2014, p. 6-14

[3] Sundhaussen Holm, Experiment Jugoslawien, Von der Staatsgründung bis zum Staatszerfall, B.I.-Taschenbuchverlag, Mannheim, 1993, p.70-79.

[4] Sundhaussen Holm, Geschichte Jugoslawiens, 1918-1980, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart, 1982, p. 119.

[5] Ramet Sabrina P., The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005, Indiana University Press, Bloomington, 2006, p. 113-128.

[6] Διώκονταν οι Κροάτες, που θεωρούνταν εχθροί του καθεστώτος και εκείνοι που παρουσίαζαν μια μη «κροατική» συμπεριφορά. Μην ακολουθώντας δηλαδή τα πρότυπα του καθεστώτος της Ustaša.

[7] Ramet Sabrina P., The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005, Indiana University Press, Bloomington, 2006, p. 117-120.

[8] Deschner Karlheinz, Mit Gott und den Faschisten: der Vatikan im Bunde mit Mussolini, Franco, Hitler und Pavelić, Günther Verlag, Stuttgart, 1965, p. 225-257.

[9] Tomasevich Jozo, War and Revolution in Yugoslavia, 1941-45. Occupation and Collaboration, Stanford University Press, California, 2001, p. 353-354.