Πριν από ακριβώς 30 χρόνια, στις 12 Μαΐου 1992, έφυγε από τη ζωή ένας από τους πιο σπουδαίους των ελληνικών γραμμάτων, ο ποιητής Νίκος Γκάτσος.
Γράφει ο Στρατής Πασχάλης στο «ΒΗΜΑ» της 17ης Μαΐου 1992:
«Ο Νίκος Γκάτσος ήταν, όπως ξέρουμε όλοι μας, μια από τις πιο σπουδαίες προσωπικότητες που πραγματοποίησαν στα χρόνια του ’30 την αποφασιστική εκείνη πνευματική και καλλιτεχνική “στροφή”.
»Ήταν ένας από εκείνους που μας έδειξαν τον σωστό δρόμο για να προσεγγίσουμε τις νεωτερικές λογοτεχνικές εκφράσεις της Ευρώπης και, μένοντας προσηλωμένοι στην παράδοσή μας, να πλάσουμε σύγχρονα αλλά και αυθεντικά νεοελληνικά λογοτεχνήματα.
»Η συμβολή του, όμως σε αυτή τη στροφή που επέτυχε η γενιά του παρουσιάζει μια μεγάλη ιδιαιτερότητα.
»Ο Ν. Γκάτσος δεν δημιούργησε κάποιο, μικρό ή μεγάλο, έργο, που να δοξάζει και να διαδίδει ένα ατομικό όραμα ή μια ατομική κοσμοθεωρία, αλλά εργάστηκε σαν ένας σκυμμένος, ακάματος και αφανής χειροτέχνης της γλώσσας που θυσίασε τον εαυτό του γι’ αυτό που αποκαλούμε Ύφος.
»Δύσκολα μπορεί να βρει κανείς άλλον ποιητή μέσα σε ολόκληρη τη νεότερη ελληνική λογοτεχνία που να κατάλαβε τόσο βαθιά το μαλλαρμεϊκό απόφθευγμα “μια ζαριά δεν θα καταργήσει ποτέ το τυχαίο”, ένα απόφθευγμα που δεν εκφράζει παρά τη συνειδητοποίηση της ματαιότητας κάθε ατομικής προσπάθειας.
»Η αμφιβολία του λοιπόν αυτή για κάθε ατομικό συναίσθημα, σκέψη, πράξη, ιδέα – και κατά συνέπεια για κάθε ποιητική έκφραση που θα βασίζεται σε έναν ατομικό τρόπο αντίληψης και βίωσης του κόσμου και των πραγμάτων – τον οδήγησε όχι σε μια παραίτηση από τον υψηλό αγώνα της λογοτεχνικής έκφρασης, αλλά σε μια ταπείνωση.
»Έτσι ο Ν. Γκάτσος, αφού παρουσίασε με την “Αμοργό” ένα δείγμα του ισχυρού λυρικού ταλέντου του, μετέτρεψε σιγά σιγά τον εαυτό του αφενός σε έναν υπομονετικό σμιλευτή στίχων για τραγούδια και αφευέρου σε έναν ιδιοφυή μεταφραστή ποιητικών έργων για το θέατρο.
Λυρικό ταλέντο
»Δεν ήταν ο Γκάτσος, όπως νομίζουν ίσως πολλοί, ένας ταλαντούχος ποιητής που στράφηκε στο τραγούδι και στη μετάφραση για να επιβιώσει, θυσιάζοντας έτσι το χάρισμά του στον βωμό της ανάγκης.
»Αντιθέτως, ήταν η εξαιρετικά σπάνια περίπτωση ενός λογοτέχνη που, ήδη από πολύ νωρίς, διέκρινε τη ματαιότητα της ατομοκεντρικής δημιουργίας και έκανε σκοπό της ζωής του όχι την έκφραση του εαυτού του, αλλά την ίδια τη λογοτεχνική έκφραση, σβήνοντας εντελώς το άτομό του μέσα σε υπέροχα γλωσσικά κομψοτεχνήματα που λειτούργησαν και ως απλά ψυχαγωγικά ασμάτα ή ως θεάματα, έξω από τη σύμβαση της όποιας ναρκισσιστικής σοβαροφάνειας υπεροψίας.
»Τόσο οι λιγοστοί ποιητικοί του στίχοι όσο και τα άπειρα τραγούδια και οι έξοχες μεταφράσεις του Λόρκα που μας άφησε έναν και μόνο σκόπο έχουν: να μας υποδείξουν όλο το σθένος, όλη την κομψότητα, όλη τη μεταμορφωτική δύναμη και εκφραστικότητα της γλώσσας μας και μέσα από εκεί να υπαινιχθούν το προς τα πού θα ‘πρεπε να τείνει ένας γνήσιος νεοελληνικός πολιτισμός.
»Κι αυτό είναι που τον κάνει να διαφέρει απ’ όποιον άλλο συγκαιρινό του στιχουργό ή μεταφραστή. Γιατί τα έργα του αυτά λειτουργούν, πέρα από την όποια εφήμερη χρήση τους, ως θαυμαστά υποδείγματα νεοελληνικού ύφους που το χαρακτηρίζει η σαφήνεια, η απλότητα, η ακρίβεια και η λυρική αλήθεια».
