Στο Parking του Παλαιού Ελαιουργείου Ελευσίνας είναι στημένη πλέον μια μεγάλη «Πολεμική σκηνή» από λευκή τέντα, σαν να στεγάζει μέσα της ένα στρατηγείο, ενώ ήχοι και τραγούδια ακούγονται από αυτήν. Πλησιάζοντας ακόμα περισσότερο, αμέσως το βλέμμα στρέφεται ακριβώς απέναντί της και καθηλώνεται από μια εντυπωσιακή εικαστική εγκατάσταση με πολλές καθρεφτένιες στήλες παρατεταγμένες σαν σε κοιμητήριο. Αυτά είναι τα «Θραύσματα» που μας περιμένουν να καθρεφτιστούμε πάνω τους στο «Μυστήριο 12_Ελευσίνα & Επανάσταση», τη νέα αφηγηματική έκθεση – εγκατάσταση που πραγματεύεται τη σχέση της Ελευσίνας με την Επανάσταση του 1821, σε μια ιδέα του καλλιτεχνικού διευθυντή της 2023 Ελευσίνα – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, Μιχαήλ Μαρμαρινού.
Στα “Θραύσματα” μπορείς να σκύψεις και να καθρεφτίσεις τον εαυτό σου, να δεις τον χώρο που βρίσκεσαι μέσα από αυτά ενώ πάνω τους διαβάζεις στίχους από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Διονύσιου Σολωμού. 60 στήλες με στίχους που αποτελούν «το ίχνος που άφησε στον τόπο η παράσταση Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, τον Ιούνιο του 2021 με Ελευσίνιους πολίτες σε ρόλο ηθοποιών, σε σκηνοθεσία Ελένης Ευθυμίου», όπως μας αναφέρει η επιμελήτρια Ερατώ Κουτσουδάκη. Σε αυτές τις λαμπερές 60 στήλες από καθρέπτη ο καθένας μπορεί να διαβάσει ξαναθυμίζοντας στίχους πολύ γνωστούς από το κορυφαίο ποίημα του Σολωμού αλλά και να ανακαλύψει άλλους που δεν είναι τόσο ευρύτερα γνωστοί, συνομιλώντας ταυτόχρονα σε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον παιχνίδι αντανάκλασης με τον εαυτό του και το ελευσινιακό τοπίο, στο οποίο βρίσκεται αυτή στιγμή, χωρο-χρονικά και ιστορικά:
«Αυτό που θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέρον στην εγκατάσταση των “Θραυσμάτων” είναι ο τρόπος που συλλαμβάνει τον καιρό», αναφέρει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. «Η κάθε ώρα, είναι κάτι διαφορετικό, καθρεφτίζεται και καθρεφτίζεσαι μέσα σε αυτό, μοιάζει με στατική κατασκευή ενώ δεν είναι, είναι διαρκώς δυναμική αρκεί να το ζήσεις σε κυλιόμενο χρόνο».
Μεταφέροντας στον χρόνο και τον χώρο τους στίχους του επίκαιρου ποιητικού έργου του Σολωμού, προσφέρουν μια σπάνια ευκαιρία στους επισκέπτες, να δουν τον εαυτό τους ως πολιορκημένους Μεσολογγίτες και να στοχαστούν πάνω στη δική τους πραγματικότητα, αν η ζωή τους τοποθετούσε σε εκείνη την ιστορική συγκυρία. Μια σημαντική αφορμή για προβληματισμό πάνω στη διαλεκτική της Ιστορίας, μέσα στη ζοφερή συγκυρία της τρέχουσας επικαιρότητας του πολέμου στην Ουκρανία.
Πώς συνδέεται όμως το Μεσολόγγι με το στρατόπεδο στην Ελευσίνα, ίσως αναρωτηθεί κανείς. Όπως αφηγείται ο ιστορικός Στέφανος Καβαλλιεράκης, υπεύθυνος για την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης, η ιστορία είναι η εξής:
«Τις παραμονές της Επανάστασης, η Ελευσίνα είναι ένα μικρό χωριό αποτελούμενο από αγροτόσπιτα και διακόσιους περίπου κατοίκους. Η γη ανήκει κυρίως σε πλούσιους Οθωμανούς γαιοκτήμονες ή Ρωμιούς από τα Κούντουρα, οικισμό βορειοδυτικά της Ελευσίνας. Πυρήνας του χωριού της Λεψίνας είναι ο νεότερος από τους λόφους που εκτείνονται στο νοτιοδυτικό άκρο του Θριάσιου Πεδίου, χωρίζοντας την πεδιάδα από τη θάλασσα. Στον λόφο αυτό και πάνω στα ερείπια του ιερού της Δήμητρας και της Αρχαίας Ακρόπολης δεσπόζει και ο πύργος του Τούρκου Διοικητή με το μικρό του λιμάνι στην ίδια θέση με το αρχαίο.
Στα πολλαπλά στρώματα ιστορικής γραφής που αποτελούν την ιστορία της Ελευσίνας η πορεία και η συμμετοχή στο 1821 της ευρύτερης περιοχής αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Οι χωρικοί της Λεψίνας μαζί με τους Κουντουριώτες και τους Δερβενοχωρίτες, λαμβάνουν ενεργό μέρος στον αγώνα και προμηθεύουν με νέφτι και ρετσίνι τα υδραίικα πυρπολικά. Το 1826, η εγκατάσταση ενός στρατοπέδου των Ελλήνων κοντά στο λόφο των αρχαιοτήτων, καθιστά την Ελευσίνα προπύργιο του αγώνα κατά των Τούρκων στην Στερεά Ελλάδα και παρεμποδίζει την δράση του Κιουταχή. Τη διοίκηση του στρατοπέδου έχει ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, που στηρίζεται στη συμβολή των ντόπιων αγωνιστών, όπως ο Γιάννης Χατζημελέτης.
Είναι το «στρατόπεδο» που συμβολίζει την έναρξη και το τέλος αλλά και τη δραματικότητα των ετών 1825-1827, τη “φάση της κάμψης” της Επανάστασης με την εισβολή στην Πελοπόννησο, την πτώση του Μεσολογγίου και τη χαμένη μάχη των Αθηνών με τον θάνατο του Γ. Καραϊσκάκη. Είναι οι “παράδοξες” ήττες που τελικά χαλυβδώνουν την τελική νίκη».
Με την εγκατάσταση του μεγαλύτερου και πολυπληθέστερου οργανωμένου στρατοπέδου των Ελλήνων και αρχηγό τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, ως προπύργιο του αγώνα κατά των Τούρκων στη Στερεά Ελλάδα και ανάχωμα στη δράση του Κιουταχή, έρχεται η κορύφωση το 1826. Και είναι ακριβώς αυτό το «στρατόπεδο» της Έκθεσης, που συμβολίζει την έναρξη, το τέλος αλλά και τη δραματικότητα εκείνης της περιόδου, τη “φάση της κάμψης” της Επανάστασης με την εισβολή στην Πελοπόννησο, την πτώση του Μεσολογγίου και τη χαμένη μάχη των Αθηνών με τον θάνατο του Γεώργιου Καραϊσκάκη.
Μπαίνοντας στην αφηγηματική ιστορική εγκατάσταση “Πολεμική Σκηνή”, η οποία στέκει απέναντι στα “Θραύσματα”, προσκαλώντας το κοινό να ανακαλύψει τη σχέση της Ελευσίνας με την Επανάσταση του 1821 και παραπέμποντας αφαιρετικά σε στρατηγείο οπλαρχηγού του 19ου αιώνα, η αφήγηση εδώ δίνει έμφαση στο τοπικό στοιχείο. Η εγκατάσταση βασίζει σχεδόν αποκλειστικά το περιεχόμενό της στο έργο τοπικών ιστοριοδιφών και συλλεκτών, φέρνοντας τους επισκέπτες της σε επαφή με ένα σπάνιο υλικό. Χάρη στην ξεχωριστή αυτή περίπτωση ανθρώπων, που χαρακτηρίζονται από μια βαθιά αγάπη για τον τόπο τους και την Ιστορία, η εγκατάσταση εμπλουτίζεται με αρχειακό υλικό, που σπάνια φτάνει να εκτεθεί στα μουσεία.
«Η “Πολεμική Σκηνή” δίνει έμφαση στο τοπικό στοιχείο: ποιοι ήταν οι τοπικοί πρωταγωνιστές; («ελάσσονες ήρωες» κατά τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο), ποιες ήταν οι παράμετροι και οι ιδιαιτερότητες του τόπου που διαμόρφωσαν την έκβαση των γεγονότων; Ανιχνεύοντας την λεγόμενη “περίοδο των ηττών” της Ελληνικής Επανάστασης, το διάστημα 1825 – 1827, που οδήγησε στην οριστικά επιτυχή έκβαση του Αγώνα για Ανεξαρτησία και στη νέα μας χώρα, θέτουμε προβληματισμούς που σήμερα, ένα χρόνο μετά τον σχεδιασμό της εγκατάστασης, μοιάζουν δυστυχώς περισσότερο επίκαιροι από ότι θα ευχόμασταν», αναφέρει σχετικά η Ερατώ Κουτσουδάκη.
Μέσα στη σκηνή ακούμε ανάμεσα από άλλα, αποσπάσματα από δημοτικά κλέφτικα τραγούδια, φράσεις σε αρβανίτικη διάλεκτο, την Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη του Σαββόπουλου και την ορχηστρική εκδοχή του Οσμαντάκα (ή Σαμαντάκα), ανδρικού, αυτοσχεδιαστικού χορού της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου και της Αλβανίας, που αναφέρεται στον Αρβανίτη Οσμάν Τάκα που καταδικασμένος σε θάνατο ζήτησε ως τελευταία χάρη πριν την εκτέλεσή του να χορέψει και τόσο συγκίνησε τον μπέη του Μαργαριτιού ο λεβέντικος χορός του, που του χάρισε τη ζωή. Σε αυτό το μωσαϊκό ηχοτοπίο υπάρχει ένα «πολεμικό δωμάτιο» που μας καλεί να μπούμε, περνώντας από τις διάφανες ιστορικές φιγούρες Ευρωπαίων στρατιωτικών, κι αμέσως στα πόδια μας βρίσκεται σε μεγάλο μέγεθος ο σπάνιος χάρτης του 1817, από τη συλλογή Παυλόπουλου, που αποτυπώνει το Θριάσιο Πεδίο και την ευρύτερη περιοχή της Ελευσίνας.
Στο «δωμάτιο» υπάρχουν από τη μία οι Έλληνες πρωταγωνιστές – οπλαρχηγοί, ο Καραϊσκάκης, ο Κριεζώτης και ο Μαυροβουνιώτης, οι οποίοι και τον στελέχωναν, ο Κιουταχής, ο μεγάλος εχθρός του εκείνη την περίοδο με τον Ομέρ Βρυώνη Πασά και τον Ιμπραήμ Πασά και από την άλλη οι Μεγάλες Δυνάμεις:
«Στήσαμε ένα ηχητικό τοπίο σε ένα “Πολεμικό δωμάτιο” με τους πρωταγωνιστές, μείζονες και ελάσσονες, τους ντόπιους αρχηγούς δηλαδή, ένα ηχοτοπίο που ονομάσαμε στα αρβανίτικα “Καραϊσκάκι’τ”, συνθέτοντας ψηφίδες από πηγές που τον αφορούν και τον περιγράφουν με τη βοήθεια ηχητικών ερεθισμάτων που διατρέχουν μουσικά τους αιώνες», αναφέρει σχετικά η Ερατώ Κουτσουδάκη.
Περιμετρικά της σκηνής είναι κρεμασμένα σε μανταλάκια, όπως τα νέα στα περίπτερα, οι σελίδες από ένα ιστοριοδιφικό βιβλίο του Δημήτρη Γιώτα για τη συμβολή της Αττικής στην Ελληνική Επανάσταση, όπου σε ένα μέρος του βιβλίου του αποδελτίωσε από τα ΓΑΚ και τα Παλιγγενεσίας όλες τις επιστολές που αφορούσαν την Αττική κι εδώ μπορούμε να διαβάσουμε σελίδες του επιλεγμένες σε αυτές που αναφέρονται και υπογράφονται στους πρωταγωνιστές στις περιοχές της Ελευσίνας.
Συνεχίζοντας την ξενάγηση μέσα στην “Πολεμική Σκηνή” εντυπωσιακές είναι οι λιθογραφίες, παρουσιασμένες σε μεγάλη κλίμακα που αντιπαρατίθενται με φόντο μεγάλες εικόνες από το τωρινό τους τοπίο, έχοντας τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε λεπτομέρειες. Ένα ενδιαφέρον παιχνίδι οπτικής και σύγκρισης με την ιστορία του χώρου στο πέρασμα του χρόνου.
Σε ένα πολεμικό σκηνικό εκστρατείας με ήχους από αρβανίτικα τραγούδια, τα «Θραύσματα» μας καλούν στο Παλαιό Ελαιουργείο της Ελευσίνας να καθρεφτιστούμε συλλαβίζοντας τους στίχους των Ελεύθερων Πολιορκημένων, αναμετρώντας τους εαυτούς μας με την ιστορία, σε μοναδικές αντανακλάσεις με το ελευσίνιο τοπίο που κουβαλάει τη δική του κομβική ιστορία για την Επανάσταση του ’21.
«Όλα είναι δοσμένα με τη γλώσσα του 2022», αναφέρει η επιμελήτρια για το «Μυστήριο 12_Ελευσίνα & Επανάσταση» τονίζοντας ότι δεν υπάρχει καμία είδους επιθυμία για ιστορική πιστότητα αλλά χρησιμοποιούνται τεκμήρια σήμερα με έναν πιο αφαιρετικό, θραυσματικό τρόπο. «Δεν θέλουμε να τα πούμε όλα, θέλουμε να δώσουμε ερεθίσματα», συνεχίζει, ενώ ο Μιχαήλ Μαρμαρινός συμπληρώνει: «Είναι ο τρόπος που το θραύσμα πληγώνει και ερεθίζει τη φαντασία…».
