Της αγιογράφου, κριτικού βιβλίου & τέχνης Μαριλένας Φωκά (ΜΑ)
“ΓΕΝΙΤΣΑΡΟΙ- ΚΛΕΦΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΜΑΤΟΛΟΙ”
Οι Έλληνες πολεμιστές επί Τουρκοκρατίας και η εικαστική τους απόδοση
Η ιδιότητα των Κλεφτών και Αρματωλών ήταν καθοριστικής σημασίας για την διασφάλιση των αγαθών της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας, της αυτοδιάθεσης και της αυτονομίας των Ελλήνων ενώ οι Γενίτσαροι εντάσσονταν στα σώματα ασφαλείας του Σουλτάνου από τον 14ο αιώνα. Επί Τουρκοκρατίας οι υπόδουλοι Έλληνες δεν εντάσσονταν στα ένοπλα σώματα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας πλην εξαιρετικών περιπτώσεων. Οι Οθωμανοί λόγω των αυξημένων αναγκών τους σε στρατό σε περίοδος επεκτατισμού, στρατολογούσαν Ελληνόπουλα που εξισλάμιζαν (Παιδομάζωμα ) για το επίλεκτο σώμα των Γενίτσαρων (Γενί-τσερί) που υπηρετούσαν στην υπεράσπιση του Σουλτάνου. Στα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κατοχής αναφέρονται στην βιβλιογραφία ελαφρά οπλισμένοι stradioti που πολεμούσαν κατά των Τούρκων (τοπικές εξεγέρσεις-περίπτωση 1480) ενώ δεν υπάρχουν επαρκείς πηγές για το θέμα. Πολλές φορές οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν Ελληνικά πληρώματα για επιθέσεις του (Καπουδάν Πασάς, πόλεμοι versus Βενετών -Ρώσων).
Οι υπόδουλοι Έλληνες που δεν αποδέχονταν το καθεστώς κατοχής εγκατέλειπαν τα σπίτια τους και κατατάσσονταν είτε στα σώματα των Κλεφτών, άτακτου στρατού που κατέφευγαν στα βουνά, είτε στα σώματα των Αρματολών (Αρματολόγων). Οι Κλέφτες, που βιοπορίζονταν κυρίως από αρπαγές και ληστείες, συγκροτούσαν ομάδες (50 ατόμων) με αρχηγό τον Καπετάνιο (Capo-i) και είχαν δικό τους μπαϊράκι. Οι Κλέφτες κυριαρχούσαν σε τόπους ενώ η αίγλη τους αυξανόταν ειδικά τα χρόνια πριν την Επανάσταση φτάνοντας σε επίπεδο ηρώων. Ο λαός εξύμνησε τα κατορθώματά τους με τα “κλέφτικα” δημοτικά τραγούδια. Κατά τον 17ο αιώνα οι Κλέφτες αυξήθηκαν σε αριθμό και επιτίθεντο οργανωμένα και αιφνιδιαστικά (κλεφτοπόλεμος) εναντίον των Τούρκων. Υφίσταντο διωγμούς από την Υψηλή Πύλη ενώ σε περιοχές με ισχυρή οθωμανική κυριαρχία είχαν περιορισμένη δραστηριότητα. Οι Κλέφτες συνέβαλλαν σημαντικά στην Επανάσταση του 1821. Στο βιβλίο Απολογία του Κολοκοτρώνη του ο Γιώργος Τερτσέτης (επιμ. Τ. Βουρνά ) αναφέρει :
«Το “κλέφτης” ήτον καύχημα. Έλεγε “είμαι κλέφτης” και η ευχή των πατέρων ενός παιδιού ήτον να γίνη κλέφτης. Το “κλέφτης” εβγήκε από την εξουσία. Εις του πατρός μου τον καιρό, ήτον ιερό πράγμα να πειράξουν Έλληνα. Και όταν οι κλέπται ήρχοντο εις συμπλοκή με τους Τούρκους, όλοι οι γεωργοί άφηναν το ζευγάρι, και επάγαιναν να βοηθήσουν τους κλέπτας. Εις τας ημέρας μου επειράζοντο και Έλληνες ομοφρονούντες με τους Τούρκους. Όταν ήλθε ο Ανδρούτσος, ο πατέρας του Οδυσσέως, εγνωρίσθηκα εις την Μάνη, και τον εσυντρόφευσα έως εις την Κόρινθο. Εις τον κατατρεγμό μας, διά δεκαπέντε ημέραις ούτε εκοιμώμεθα ούτε ετρώγαμε, εσώσαμε τα φουσέκια, καθημέρα πόλεμο».
Οι Αρματολοί ήταν σώματα ένοπλων φρουρών, στην αρχή Τούρκων, που ιδρύθηκε στα Άγραφα (Θεσσαλίας) για την φύλαξη δύσβατων ορεινών περασμάτων ή περιοχών που η κατάκτησή τους από τον Οθωμανικό ζυγό ήταν ημιτελής. Τα Αρματολίκια είχαν βυζαντινές καταβολές. Εμφανίστηκαν επί του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και του επόπτευαν οι Δερβεναγάδες ενώ τα επόμενα χρόνια στα σώματά τους ενσωμάτωσαν και χριστιανούς. Κατά το 1566 μ.Χ. ο αριθμός των Αρματολικιών αυξήθηκε σε 15 ενώ σε περιοχές με κάστρα (Πελοπόννησος ) δεν απαντώνται. Κατά τον 18ο αιώνα οι Αρματολοί σε συνεργασία με τους Κλέφτες αποσκίρτησαν από τον Οθωμανικό ζυγό και ηγούντο σε εξεγέρσεις κατά των Τούρκων.
Και τα τρία αυτά “στρατιωτικά σώματα” αποδόθηκαν στην τέχνη και πλούτισαν τις συλλογές των Μουσείων αλλά και ιδιωτικές συλλογές.
Στο πρώτο έκθεμα από την Εθνική βιβλιοθήκη της Βιέννης που τιτλοφορείται “Βίαιη στρατολόγηση χριστιανών” απεικονίζεται μια ομάδα Οθωμανών στρατιωτών που έχει παρατάξει νεαρά αγόρια τα οποία τα οδηγεί σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Οι Οθωμανοί στρατιώτες διακρίνονται από τα καλύμματα της κεφαλής τα οποία είναι άσπρα ενώ των νεοσύλλεκτων είναι κίτρινα και τριγωνικά. Πυκνή σύνθεση, ενώ στην απόδοση δεν καταγράφονται έντονα συναισθήματα εκφρασμένα με δραματικές χειρονομίες ή με έντονες συσπάσεις. Ο πόνος των στρατολογημένων από τα Βαλκάνια παιδιών μοιάζει να είναι βουβός, αδιόρατος και περισσότερο αποδίδεται ως απορία για το που οδεύουν.
Στο δεύτερο έκθεμα που υπογράφει ο μεγάλος μας αγιογράφος, Φώτης Κόντογλου και τιτλοφορείται “Κλέφτες και Αρματολοί” (1948).απεικονίζονται ένας κλέφτης και ένας αρματολός σε στιγμές βαθιάς περισυλλογής. Είναι εντυπωσιακή η απεικόνιση των στιγμών του Αγώνα στην οποία ο δημιουργός ενσωματώνει στοιχεία του Αρχαιοελληνικού και του Βυζαντινού Πολιτισμού. Οι μορφές που φέρουν τις ελληνικές φορεσιές είναι καθαρά βυζαντινές – ασκητικές εμπνευσμένες από την κρητική αγιογραφική τεχνοτροπία, με σαφείς επιρροές από το φιλοσοφικό κίνημα του Γερμανικού Ρομαντισμού που κυριάρχησε στην λογοτεχνία του 19ου αιώνα, αυτό που επηρέασε το Διονύσιο Σολωμό και δημιούργησε τους ήρωες/ηρωίδες -ιδέες της επανάστασης στο Β΄ Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Οι ήρωες είναι κλεισμένοι σε μέσα σε σχισμή βράχου, απόδοση που αποκαλύπτει έντονη θρησκευτικότητα (παραπέμπει στην θεία πρόνοια- αγιογραφική περίπτωση απόδοσης Προφήτη Ηλία). Μέσα από την εικαστική γραφή του Κόντογλου εντοπίζεται το πρόβλημα της εποχής που πονούσε την ψυχή του κάθε Έλληνα και είχε να κάνει με την αρχαιοκαπηλία. Διάσπαρτα αρχαιολογικά λείψανα, αποσπασμένα μέλη και κεφαλές αγαλμάτων, τοιχία, ναών, δάκτυλοι από κίονες κείτονται στο έδαφος, βορά στις ορέξεις των κατακτητών και των περιηγητών συλλεκτών από το εξωτερικό που διέθεταν χρήματα και γνωριμίες ώστε να τα φυγαδεύσουν στο εξωτερικό όπως καταγράφηκε στην ιστορία του πολιτισμού για την εποχή της Επανάστασης .
(Πηγές : Αρχαιολογία, φωτογραφικό υλικό από το διαδίκτυο, Βικιπαιδεία.)
