Οι περισσότεροι γνωρίζουν τον λαγοκέφαλο και το λεοντόψαρο, δύο ψάρια «εισβολείς» τα οποία έγιναν γνωστά τα τελευταία χρόνια μέσα από εκστρατείες περιβαλλοντικών οργανώσεων. Ωστόσο τα ξενικά, εισβλητικά είδη στη χώρα μας είναι πολύ περισσότερα και ορισμένα από αυτά έχουν σοβαρές επιπτώσεις στο οικοσύστημα, καθώς «επικρατούν» έναντι των υπολοίπων. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το ΕΛΚΕΘΕ ολοκλήρωσαν πρόσφατα τον πρώτο κατάλογο των ειδών αυτών στην Ελλάδα, που περιλαμβάνει 126 είδη φυτών και ζώων, και ο οποίος τώρα θα πρέπει να εγκριθεί από την πολιτεία.
Τα ξενικά, εισβλητικά είδη έχουν αναγνωριστεί στην Ε.Ε. ως μια από τις πέντε βασικές απειλές για τη βιοποικιλότητα και η κοινοτική νομοθεσία επιβάλλει ήδη από το 2014 από τα κράτη-μέλη να τα καταγράψουν και να λάβουν συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση της εξάπλωσής τους. Η Ελλάδα, ως είθισται σε θέματα περιβάλλοντος, ήρθε με μεγάλη καθυστέρηση στα τέλη του 2021 να ορίσει ποια θα είναι η αρμόδια αρχή στη χώρα μας (το υπουργείο Περιβάλλοντος), ποιες θα είναι οι αρμοδιότητές της καθώς και οι υποχρεώσεις των υπόλοιπων συναρμόδιων υπηρεσιών. Τον Φεβρουάριο του 2022 η Ελλάδα –μαζί με άλλες 14 χώρες– έλαβε αιτιολογημένη γνώμη από την Επιτροπή, καθώς δεν είχε θεσπίσει και εφαρμόσει σχέδιο δράσης, ούτε είχε δημιουργήσει σύστημα επιτήρησης (όφειλε να το είχε πράξει έως τον Ιανουάριο του 2018).
Εθνικός κατάλογος
Στα 74 χερσαία ξενικά είδη συγκαταλέγονται 32 φυτά, 14 ασπόνδυλα, 12 πτηνά, 8 θηλαστικά, 5 ερπετά και 3 αμφίβια.
Το πρώτο βήμα για τη θέσπιση μέτρων είναι η κατάρτιση του «εθνικού καταλόγου» των ειδών εισβολέων. Το υπουργείο Περιβάλλοντος ανέθεσε το έργο πριν από ενάμισι έτος σε ερευνητική ομάδα του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία συμπληρώθηκε με επιστήμονες από το ΕΛΚΕΘΕ για τα θαλάσσια είδη και τα είδη στα εσωτερικά ύδατα. Στα μέσα του καλοκαιριού η επιστημονική ομάδα ολοκλήρωσε το έργο της και παρέδωσε τον «εθνικό κατάλογο» στο υπουργείο Περιβάλλοντος. Το υπουργείο, με τη σειρά του, σύστησε μια επιτροπή με εκπροσώπους διαφόρων φορέων, η οποία θα ελέγξει τον κατάλογο ώστε να εγκριθεί από το υπουργείο και να αποσταλεί στις κοινοτικές αρχές.
Επιστημονική υπεύθυνη στο έργο ήταν η Μαργαρίτα Αριανούτσου-Φαραγγιτάκη, καθηγήτρια Οικολογίας και Χερσαίων Οικοσυστημάτων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Οπως εξηγεί, ο προτεινόμενος κατάλογος περιλαμβάνει 126 είδη, από τα οποία 74 είναι χερσαία, 30 εσωτερικών υδάτων (λιμνών και ποταμών) και 22 θαλάσσια. Στα χερσαία είδη, τα 32 είναι φυτά, 14 χερσαία ασπόνδυλα, 12 πτηνά, 8 θηλαστικά, 5 ερπετά και 3 αμφίβια. Στα 30 είδη των εσωτερικών υδάτων, τα 14 είναι ψάρια και τα 16 ασπόνδυλα. Στα θαλασσινά είδη κυριαρχούν τα ασπόνδυλα με 9 είδη, ακολουθούν τα ψάρια με 8 είδη και τέλος τα φυτά με 5 είδη.
Βαθμός επικινδυνότητας
Η επιστημονική ομάδα κατέταξε τα είδη σε κατηγορίες, ανάλογα με τον βαθμό επικινδυνότητάς τους. «Συνολικά, από τα 126 είδη το 63% αξιολογήθηκε ως υψηλής επικινδυνότητας και το 34% ως μέσης», αναφέρει η κ. Αριανούτσου-Φαραγγιτάκη. «Χαρακτηριστικά, 15 φυτικά είδη αξιολογήθηκαν ως υψηλής επικινδυνότητας, με ενδεικτικά παραδείγματα τη βρωμοκαρυδιά (ή αείλανθος) που εισήχθη από την Κίνα ως καλλωπιστικό, χρησιμοποιήθηκε στον Εθνικό Κήπο και έκτοτε έχει ξεφύγει και βρίσκεται κυριολεκτικά παντού, και την ψευδακακία, η οποία χρησιμοποιείται ευρύτατα –αλλά λανθασμένα– σε αναδασώσεις. Ενα άλλο παράδειγμα είναι το αμερικανικό μινκ (θηλαστικό), που έχει ήδη σημαντικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα».
Η επιστημονική ομάδα διατύπωσε και προτάσεις διαχειριστικών μέτρων για τα είδη αυτά, οι οποίες διαβαθμίζονται από απαγόρευση εισόδου και εμπορίας έως απαγόρευση χρήσης στη δασοπονία. «Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως λ.χ. για κάποια υδρόβια φυτά που είναι πιθανό να περάσουν στη χώρα μας μέσω των διασυνοριακών ποταμών, μπορούμε με τα κατάλληλα μέτρα να ελέγξουμε την είσοδο και να εμποδίσουμε την εγκατάσταση και εξάπλωσή τους στη χώρα. Σε άλλες περιπτώσεις, η εξάπλωση των ξενικών ειδών είναι τέτοια που είναι εξαιρετικά δύσκολο πια να επέμβεις, όπως στην περίπτωση των θαλασσίων ειδών».
Η ενημέρωση των πολιτών είναι μέρος της λύσης
Σχέδιο δράσης για τη βελτίωση της γνώσης του κοινού και της επικοινωνίας ειδικών επιστημόνων και δημοσίων λειτουργών για τα είδη «εισβολείς» διαμόρφωσε ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ). Ο οργανισμός συμμετέχει στο κοινοτικό πρόγραμμα INVALIS (χρηματοδοτούμενο από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Interreg) μαζί με άλλες έξι χώρες, το οποίο ολοκληρώνεται τον Μάιο του 2023.
Στόχος του προγράμματος είναι η ενδυνάμωση των πολιτικών γύρω από την αντιμετώπιση των εισβλητικών ειδών. «Το πρόγραμμα κινήθηκε σε τρεις άξονες: την εκπαίδευση των μαθητών και γενικά την ενημέρωση του κοινού, τη δημιουργία μιας διατομεακής και διεπιστημονικής ομάδας (στην οποία θα συμμετέχουν από ερευνητές έως δημόσιοι λειτουργοί) και τη δημιουργία ενός web portal, στο οποίο θα μπορούν οι ειδικοί να ανταλλάσσουν απόψεις για τα ξενικά είδη», αναφέρει η συντονίστρια του προγράμματος, Δήμητρα Πέτζα. «Στη χώρα μας υπάρχει ακόμη μεγάλο έλλειμμα ενημέρωσης για τα είδη αυτά, όχι μόνο στο κοινό, αλλά και σε ομάδες ανθρώπων που είναι σχετικές με το αντικείμενο, λ.χ. στη δημόσια διοίκηση. Οι συναντήσεις μας με δημόσιους λειτουργούς και ειδικούς επιστήμονες, ερευνητές και ακαδημαϊκούς ασχολήθηκαν με τις διαστάσεις του προβλήματος στο περιβάλλον, στην υγεία και στην οικονομία».
Η βελτίωση της επιστημονικής γνώσης των δημοσίων λειτουργών είναι κρίσιμη για τη λήψη και εφαρμογή των μέτρων που απαιτούνται. «Σημαντικό είναι όμως να ενημερωθεί και ο κόσμος, ώστε να αποτελέσει κομμάτι της λύσης. Για παράδειγμα, πολλοί γνωρίζουν ότι το λεοντόψαρο είναι «εισβολέας», δεν γνωρίζουν ωστόσο ότι είναι βρώσιμο και νοστιμότατο. Αν ο κόσμος αρχίσει να το προτιμά στις αγορές του, τότε οι ψαράδες θα προσαρμόσουν τα αλιευτικά εργαλεία τους για να στοχεύσουν σε αυτό το είδος».
