Χρήστο, πες μας λίγα λόγια για σένα και τη συγγραφική σου διαδρομή.
Το πρώτο μου βιβλίο εκδόθηκε το 1996 και από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε μια διαδρομή που μας φέρνει στο σήμερα. Έκτοτε αφοσιώθηκα στη λογοτεχνία μέσα από μια εργασία που δεν περιλαμβάνει αποκλειστικά τη συγγραφή και την έκδοση βιβλίων. Από την αρχή θεωρούσα τη λογοτεχνία μια ευρεία επικράτεια που περιλαμβάνει και καθορίζει συνολικότερα τη ζωή αλλά και την ταυτότητα του υποκειμένου. Συνεπώς η γραφή, η σκέψη περί της λογοτεχνίας, η συνομιλία της λογοτεχνίας με τις άλλες τέχνες και το κοινωνικοπολιτικό περικείμενο, η διδασκαλία, η μετάφραση, η διοργάνωση λογοτεχνικών φεστιβάλ, η επιμέλεια, αλλά και το ταξίδι, και οι διαμονές σε κέντρα φιλοξενίας συγγραφέων συναποτελούν τη διαρκή ενασχόλησή μου με τον κόσμο των λέξεων.
Πόσα βιβλία έχεις γράψει και σε τι αναφέρονται (εν συντομία);
Τα περισσότερα από 20 βιβλία μου που κυκλοφορούν, εμπίπτουν κυρίως στην πεζογραφία – εντούτοις με μια μάλλον «μετανεωτερική» προσέγγιση που επιδιώκει να καταργήσει τους αυστηρούς ειδολογικούς διαχωρισμούς. Η πεζογραφία μου συνήθως εμπλέκει τη μυθοπλασία με το δοκίμιο, την έρευνα και τη λογοτεχνία τεκμηρίων, είτε εσκεμμένα καλλιεργεί μορφολογικούς προβληματισμούς. Πέραν τούτων έχω γράψει και εκδώσει λογοτεχνικό δοκίμιο και θεωρία, φωτογραφικά λευκώματα και χρονικό. Είχα την τύχη να μεταφραστούν βιβλία μου σε κάμποσες γλώσσες – αλλά η πλέον προνομιακή υποδοχή της εργασίας μου εκτός Ελλάδος είναι στη Γαλλία όπου έχω συγγράψει έργα κατά παραγγελία, έχω δει βιβλία μου να γίνονται θεατρικές παραστάσεις και να μελετώνται. Έχω επίσης εκδώσει μεταφράσεις στα Ελληνικά ως μεταφραστής, έχω μεταφράσει για το θέατρο, επιμελούμαι μια εκδοτική σειρά και διευθύνω από κοινού με τον επιμελητή Χριστόφορο Μαρίνο τον φορέα πολιτισμού «Καιρός Πολιτισμού» https://www.kairosculture.org/ που ιδρύσαμε μαζί το 2021. Επίσης έχω αρχίσει εδώ και μερικά χρόνια τις Υπηρεσίες Επιμέλειας ΥΦΕΓΝΗ* https://fairead.net/hyfegni Τέλος, έχω πραγματοποιήσει μια σειρά φωτογραφικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στη Γαλλία. Δεν βάζω εδώ σε λίστα τα βιβλία μου ή τις άλλες εργασίες, μια και εύκολα πλέον μπορούν να αναζητηθούν στο διαδίκτυο.
Έχοντας διαβάσει ορισμένα βιβλία σου, διακρίνω μια «επεξεργασμένη» γραφή. Είναι εύκολο για σένα να «γεμίζεις» σελίδες;
Κάθε βιβλίο υπαγορεύει τους δικούς του τρόπους, τον χρόνο και τον ρυθμό της συγγραφής. Δεν υπάρχει, πάντως, λογοτεχνία που να μην είναι «επεξεργασμένη». Ακόμα και αυτή η γραφή που ο αναγνώστης αναγνωρίζει ως «πηγαία» ή «αυθόρμητη», αποτελεί εντέλει μια επιλογή του συγγραφέα, καθώς οι συγγραφείς είμαστε οι πρώτοι αναγνώστες και επιμελητές των κειμένων μας και επιλέγουμε το λογοτεχνικό ύφος που θα μας αντιπροσωπεύσει σε κάθε βιβλίο.
Έχεις ασχοληθεί με διάφορα είδη συγγραφής. Τι μπορεί να αποτελέσει για σένα έναυσμα ώστε να καταπιαστείς με ένα θέμα;
Η αφετηρία κάθε βιβλίου είναι διαφορετική. Σίγουρα υπάρχει βεβαίως κάποιο υπόρρητο νήμα που συνδέει κάθε φορά τις αφορμές και τα εναύσματα. Η βιωματική εμπειρία, η ίδια η λογοτεχνία, η παρακαταθήκη των προηγούμενων βιβλίων, τα πάγια ενδιαφέροντα, ακόμα και η σαγήνη της γραφής, όλες αυτές οι δυνάμεις κάθε φορά διαμορφώνουν κάποια πρόθεση. Ακόμα και αυτό που μοιάζει να μας συναντά αναπάντεχα –μια ιδέα ή κάποια έκπληξη– έχουν κάποιο καταγωγικό ίχνος – είτε το αντιλαμβανόμαστε είτε όχι. Είναι επίσης το γεγονός ότι τα θέματα πολλές φορές παραμένουν «εν υπνώσει» και συχνά ενεργοποιούνται (ή ακυρώνονται) μετά από πολύ καιρό. Και βέβαια ξεχνάμε, η μνήμη λαθεύει ή μας ξεγελούν οι λογής κρυπτομνησίες… Θα έλεγα συμπερασματικά ότι όλοι είμαστε φτιαγμένοι από τα λόγια των άλλων και μέσα μας πραγματοποιούνται πολλές ασυνείδητες διεργασίες που φανερώνονται στη γραφή.
Το τελευταίο σου βιβλίο «Μασσαλία» Νουβέλα-μιούζικαλ θεωρώ πως σε βάζει στη χορεία του μουσικού θεάτρου. Έλκεσαι από αυτή την ιδέα;
Η «Μασσαλία» είναι μια νουβέλα-μιούζικαλ όπως επιγράφεται και η έκδοση. Χρησιμοποιεί δηλαδή τη σύμβαση του κινηματογραφικού μιούζικαλ για να κατασκευάσει ένα πεζογραφικό αναγνωστικό περιβάλλον στο οποίο ο αναγνώστης τοποθετείται περιστασιακά στη θέση του θεατή ή του ακροατή. Η «Μασσαλία» είναι ένα μιούζικαλ γραμμένο για να διαβάζεται, όπως η «Φαίδρα» της Μαρίνας Τσβετάγιεβα, έργο που έχω μεταφράσει στα Ελληνικά. Επιστρέφω λοιπόν σε μια λογοτεχνία που παραμένει μεν λογοκεντρική, αλλά χρησιμοποιεί με ελευθερία τα λογοτεχνικά είδη και τις συμβάσεις της γραφής. Η «Μασσαλία» ναι, θα μπορούσε όντως να γίνει κάλλιστα μια ταινία ή μια θεατρική παράσταση, προσεγγίζει ήδη προς τα εκεί, αλλά τότε θα πρόκειται πλέον για ένα άλλο, νέο έργο…
Ένας συγγραφέας θεωρείς πως καλείται να διαρρήξει το «φλοιό» της σκέψης και των συναισθημάτων των ηρώων του;
Όχι, ο συγγραφέας δεν καλείται νια διαρρήξει κάποια περίκλειστη, φυλασσόμενη περιοχή. Ο ίδιος, όπως όλοι μας, δεν μπορεί να γνωρίσει τίποτε περισσότερο από αυτό με το οποίο μπορούν να τον προικίσουν η αντίληψη, η κρίση, η ενσυναίσθηση και η φαντασία του. Η διαφορά είναι ότι ο συγγραφέας καλείται να διατυπώσει μέσω αυτών μια αναπαράσταση του προσώπου και του γεγονότος. Και φυσικά, όσο πιο ενσυνείδητος και ώριμος είναι γύρω από τα ζητήματα της γραφής, την τέχνη της λογοτεχνίας και τη δική του αποστολή ως συγγραφέας (με τις αντίστοιχες ηθικές, πολιτικές και κοινωνικές συνεπαγωγές) τόσο πιο σαφής είναι σχετικά με τις υποκειμενικότητες που περιλαμβάνουν και κατασκευάζουν τα έργα λογοτεχνίας: τον συγγραφέα, τα λογοτεχνικά πρόσωπα, τον αναγνώστη.
Έχεις διακριθεί πολλές φορές. Ποια διάκριση είναι για σένα ξεχωριστή;
Ξεχωρίζω δύο περιστάσεις για διαφορετικούς λόγους που συνδέονται με την προσωπική διαδρομή όλα αυτά τα χρόνια. Η πρώτη περίσταση είναι το Βραβείο Αφηγηματικού Πεζού Λόγου της Ακαδημίας Αθηνών, και ο λόγος είναι πολλαπλός. Εν πρώτοις αφορά το γεγονός ότι το βραβείο αυτό δεν δίδεται σταθερά κάθε χρονιά, αλλά όποτε θεωρηθεί ότι κάποιο βιβλίο «διαπέρασε» με επιτυχία τα όρια των λογοτεχνικών ειδών. Δεν είναι δηλαδή ένα βραβείο μυθιστορήματος, αλλά ένα βραβείο για βιβλία, ένα δικό τους ακατάτακτο πεζογραφικό υπόδειγμα. Ήταν λοιπόν για μένα σημαντική ανταμοιβή ότι πήρα το βραβείο αυτό επειδή επιβεβαίωσε την λογοτεχνική μου πίστη σε μια «υβριδική» λογοτεχνία όπως είπα και παραπάνω. Επίσης, δόθηκε για το βιβλίο «Η λονδρέζικη μέρα της Λώρας Τζάκσον» που όντως αποτελεί –και αναγνωρίστηκε– ως μια φιλόδοξη λογοτεχνική επιδίωξη. Ακόμα, μου δόθηκε στην ηλικία των 40 ετών – ούτε πολύ νωρίς ώστε να αποτελέσει πιθανόν μια καθοριστική επιβράβευση, αλλά και ούτε πολύ αργά ώστε να μην έχει νόημα για τη συνέχεια. Ως δεύτερη διάκριση θα επιλέξω την παρασημοφόρηση από τη Γαλλική Δημοκρατία το 2015, ακριβώς επειδή υπογραμμίζει μια επίτευξη που επέτυχε η ίδια η λογοτεχνία μου –τα ίδια τα βιβλία– δεδομένου ότι δεν με συνδέει με τη Γαλλία τίποτε άλλο από τα κείμενα και τα βιβλία.
Οι «δράσεις» σου σε σχέση με τις εμφανίσεις σου στο εξωτερικό σε έχουν βοηθήσει στην προώθηση του συγγραφικού σου έργου;
Θα απαντήσω όχι προσωπικά, αλλά σε σχέση με την παρουσία της Ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό για να καταδείξω το γεγονός ότι στα χρόνια της κρίσης, ο χώρος του βιβλίου και της λογοτεχνίας αποθεσμίστηκε με τρόπο απόλυτο και εγκληματικό, με την κατάργηση του ΕΚΕΒΙ και του ΕΚΕΜΕΛ. Το αποτέλεσμα είναι η απουσία θεσμικής υποστήριξης για το βιβλίο και τους ανθρώπους του (συγγραφείς, μεταφραστές, επιμελητές…κ.ά.). Όχι μόνο «τραβήχτηκε το χαλί» από τα πόδια της Ελληνικής λογοτεχνίας αναστέλλοντας την όποια εξωστρέφεια θα μπορούσε να αναπτυχθεί αλλά –επί τω χείρω– η Ελληνική λογοτεχνία βρίσκεται σήμερα θεσμικά «φορτωμένη» με κακές επιλογές και δυσφήμιση στη διεθνή αγορά του βιβλίου. Η πολιτική αυτή –που ως σήμερα κινείται από την εχθρότητα στην αδιαφορία– οφείλει να αλλάξει με την εκ νέου δημιουργία ισχυρών λειτουργικών ανεξάρτητων θεσμών, όπως συμβαίνει με όλες τις αντίστοιχες λογοτεχνίες στην Ευρώπη και πέραν αυτής.
Τα μαθήματα δημιουργικής γραφής μέσω των εκδόσεων Νεφέλη έχουν «γεννήσει» νέους συγγραφείς;
Η διδασκαλία της δημιουργικής γραφής άρχισε ως ενασχόληση νωρίς, ήδη από το 2008 μετά από την παραμονή μου στο διάσημο εργαστήριο στο πανεπιστήμιο της Άιοβα στις ΗΠΑ. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, έλαβα τότε την πρόσκληση να διδάξω στα εργαστήρια του βιβλίου του ΕΚΕΒΙ και ήδη από τότε ο τρόπος που προσέγγιζα τη διδασκαλία της γραφής ήταν –και παραμένει– μια μεθοδολογία που επιδιώκει να εγκαθιδρύσει μια εφήμερη κοινότητα συγγραφέων. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι δεν «γίνεσαι» συγγραφέας μέσα στο εργαστήριο. Στο εργαστήριο εισέρχεσαι ως συγγραφέας εξαρχής. Ανεξάρτητα από το επίπεδο και την εμπειρία. Πέραν τούτων, ακολουθώ το motto από το εργαστήριο της Άιοβα, ότι: «Η συγγραφή δεν διδάσκεται, αλλά οι συγγραφείς ενθαρρύνονται». Σε αυτό το πλαίσιο, το δικό μου πρόγραμμα εμπεριέχει και γνωστικό περιεχόμενο (θεωρία και ιστορία της λογοτεχνίας, αφηγηματολογία, πραγματολογία…κ.λπ.), και κατευθυνόμενη γραφή (ασκήσεις) και ανάγνωση/απόκριση σε κείμενα, όλα με σκοπό να χειραφετήσουν τους συμμετέχοντες. Κι έτσι, από το εργαστήριο –αλλά και μετά από αυτό– έχουν εκδοθεί βιβλία και έχουν συνεχίσει τη γραφή άνθρωποι που πλέον είναι συνάδελφοι και φίλοι. Μπορεί κανείς να δει το πρόγραμμα εδώ: https://kolleg.fairead.net/kolleg-dimiourgiki-grafi
Έχεις μια μεγάλη συγγραφική διαδρομή, ποιο είναι για σένα το «ζητούμενο»;
Το ζητούμενο είναι να διατηρήσω ζωντανή την επιθυμία μου για δημιουργία και ζωή.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Ο Χρήστος Χρυσόπουλος (Αθήνα, 1968) ασχολείται με διαφορετικά είδη λογοτεχνίας (πεζογραφία, δοκίμιο, χρονικό), με τη θεωρία λογοτεχνίας και τη φωτογραφία. Κυκλοφορούν 19 βιβλία του. Έχει βραβευτεί με το Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών (2008), το διεθνές βραβείο Balkanika (2015) και τα γαλλικά βραβεία Prix Ravachol (2013) και Prix Laure Bataillon (2014). Το 2015 η Γαλλική Δημοκρατία του απένειμε τον τίτλο του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών. Συγγραφέας της πόλης της Ζυρίχης (2020), μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Πολιτισμού (ECP) και Iowa Fellow του Διεθνούς Προγράμματος Συγγραφέων IWP (2007). Ίδρυσε και διηύθυνε το διεθνές λογοτεχνικό φεστιβάλ Dasein Fest στην Αθήνα (2006-2011). Διετέλεσε βοηθός Καλλιτεχνικός Διευθυντής στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά τη διετία 2019-2020. Έχει δώσει διαλέξεις και έχει συμμετάσχει σε δεκάδες φεστιβάλ στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ και έχει επιμεληθεί συλλογικές εκδόσεις και εκδοτικές σειρές στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Τα βιβλία του κυκλοφορούν μεταφρασμένα σε πολλές γλώσσες. Η φωτογραφική του εργασία έχει παρουσιαστεί σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στη Γαλλία.
