“Ερωτευμένος Σωκράτης” από τις Εκδόσεις Ψυχογιός

                                      ΠΡΌΛΟΓΟΣ

Ποιος ήταν ο Σωκράτης; Οι περισσότεροι από αυτούς που γνωρίζουν κάποια πράγματα για τον Σωκράτη τον φαντάζονται ως έναν στοχαστή, σοφό ή φιλόσοφο της αρχαίας Ελλάδας. Η εικόνα που ίσως έχουν στο μυαλό τους είναι αυτή του Σκεπτόμενου του Ροντέν ή ενός γέρου με λευκή γενειάδα και χλαμύδα. Σε κάποιους το όνομά του φέρνει στον νου μία μέθοδο εκμαίευσης απαντήσεων που έγινε γνωστή ως σωκρατικός έλεγχος, καθώς και τη δήλωσή του ότι δεν αξίζει να ζει κανείς ανεξέταστο βίο. Άλλοι, πάλι, φαντάζονται το δράμα της θανά-τωσής του: Πώς, αφού πέρασε από δίκη και καταδικάστηκε σε θάνατο, φυλακίστηκε και αναγκάστηκε να πιει το δηλητήριο – μία θανατηφόρα δόση κώνειου. Κάποιοι θα θυμούνται ότι ο Σωκράτης είχε μία αφοσιωμένη αλλά απαιτητική σύζυγο ή ερωμένη με το όνομα Ξανθίππη.Ο αναγνώστης πιθανώς φαντάζεται ότι η ζωή και ο θάνατος του Σωκράτη έλαβαν χώρα στην αρχαία Αθήνα κατά τον Χρυσό Αιώνα, πεντακόσια χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού. Κατά την εποχή αυτή, ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας έφτασε σε δυσθεώρητα ύψη σε πολλούς τομείς της σκέψης, της τέχνης και της λογοτεχνίας – ανάμεσα σε άλλα, οι Έλληνες επινόησαν τη φιλοσοφία, τη ρεαλιστική γλυπτική, την έξοχη αρχιτεκτονική και το θεατρικό δράμα. Η ηγετική πολιτική φυσιογνωμία στην Αθήνα για πολλές δεκαετίες του 5ου π.Χ. αιώνα ήταν ο Περικλής, υπό την καθοδήγηση του οποίου η πόλη ανέπτυξε δημοκρατικούς θεσμούς, εξελίχθηκε σε θαλασσοκρατορία και έχτισε τον Παρθενώνα.Ο Σωκράτης συνδέεται επίσης με άλλους μεγάλους φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας, ιδίως με τους διαδόχους του, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Για πολλούς όμως αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι δεν άφησε καθόλου γραπτά κείμενα πίσω του. Ό,τι γνωρίζουμε για τη σκέψη του βασίζεται κατά κύριο λόγο στα γραπτά του Πλάτωνα, ο οποίος ήταν ένας νεαρός άνδρας στην τρίτη δεκαετία της ζωής του όταν πέθανε ο Σωκράτης. Άλλος ένας θαυμαστής του Σωκράτη, συνομήλικος του Πλάτωνα, ήταν ο στρατιωτικός και συγγραφέας Ξενοφώντας, του οποίου τα κείμενα περιγράφουν τον Σωκράτη από μια οπτική που αφορά πιο πολύ την καθημερινότητά του. Κα-νείς από τους δύο δεν θα πρέπει να γνώριζε προσωπικά τον Σωκράτη για περισσότερο από δέκα χρόνια, ενώ και οι δύο τον συνάντησαν όταν εκείνος ήταν ήδη σε προχωρημένη ηλικία.Ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας είναι οι δύο βασικές πηγές της σωκρατικής βιογραφίας. Ανάμεσά τους, ο Πλάτωνας θεωρείται γενικά πιο αξιόπιστος από ιστορική άποψη. Στα κείμενά του σκιαγραφείται μία έντονη εικόνα του Σωκράτη κατά τα τελευταία χρόνια της μέσης ηλικίας ως ενός οξύ-νου, υψηλής παιδείας, πρωτότυπου στοχαστή και ενός επίμονου, είρωνα και συχνά εκνευριστικού εξεταστή. Επίσης, τα κείμενα του Πλάτωνα μας δίνουν μία φευγαλέα εντύπωση του Σωκράτη ως ενός γήινα ερωτικού άνδρα και τον απεικονίζουν ως εξαιρετικά γενναίο και ικανό πολεμιστή στο πεδίο της μάχης. Στα γραπτά του Ξενοφώντα, αντιθέτως, ο Σωκράτης εμφανίζεται περισσότερο ως ένας Αθηναίος κύριος, ένας πνευματώδης, πρό-σχαρος και ενθουσιώδης συνομιλητής.Και οι δύο συγγραφείς καθιστούν σαφές ότι ο Σωκράτης αδιαφορούσε για τα υλικά αγαθά και για την εμφάνισή του. Πράγματι, ήταν ένα πρόσωπο που στα τελευταία χρόνια της ζωής του αναγνωριζόταν ως φτωχό όσον αφορά τον υλικό πλούτο και συνηθισμένης εμφάνισης, μολονότι διέθετε αναμφίβολη διανοητική λάμψη και συναναστρεφόταν επί ίσοις όροις τους κορυφαίους στοχαστές και πολιτικούς της Αθήνας. Ο Πλάτωνας, γράφοντας κατά βάση με φιλοσοφικό πρίσμα, τον περιγράφει ως έναν άνθρωπο αφοσιωμένο σε θεωρητικές ιδέες, του οποίου η εξωτερική εμφάνιση ερχόταν μυστηριωδώς σε αντίθεση με μία εσωτερική ομορφιά που αιχμαλώτιζε πολλούς από όσους τον συναναστρέφονταν· από την άλλη, στα γρα-πτά του Ξενοφώντα ο Σωκράτης παρουσιάζεται με χιουμοριστικό τρόπο να υποτιμά τον εαυτό του αναφορικά με την εμφάνισή του και να αδιαφορεί γεμάτος αυτοπεποίθηση για τις παγίδες του υλικού πλούτου. Η εικόνα που αποκομίζουμε είναι αυτή ενός εξαιρετικού και πρωτότυπου στοχαστή που είναι πάντοτε φτωχός, πάντοτε ηλικιωμένος και πάντοτε άσχημος.Η εικόνα αυτή δημιουργεί ένα μυστήριο γύρω από την ιστορία του Σωκράτη. Τι μεταμόρφωσε έναν νέο Αθηναίο, από ταπεινό, υποτίθεται, περιβάλλον και με πενιχρά μέσα, στον δημιουργό ενός τρόπου σκέψης και μιας φιλοσοφικής μεθόδου που ήταν εντελώς πρωτότυποι για την εποχή του και με τεράστια επιρροή κατόπιν; Μεταγενέστεροι βιογράφοι του Σωκράτη σπανίως εξετάζουν κάτι πέρα από τις εικόνες που φιλοτέχνησαν ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας και υποθέτουν ότι τα νεανικά χρόνια του Σωκράτη δεν σχετίζονται με αυτά που ξέρουμε γι’ αυτόν. Παραβλέπουν κρίσιμα, μο-λονότι διάσπαρτα, νήματα στοιχείων για την εφηβεία και τα πρώτα νεανικά του χρόνια, δηλαδή την περίοδο ακριβώς που οι ιδέες και οι στάσεις του μελλοντικού φιλοσόφου άρχισαν να εξελίσσονται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι περισσότερες περιγραφές της ζωής του Σωκράτη να αποτυγχάνουν να συμπεριλάβουν θεωρήσεις οι οποίες, δεδομένων του πολιτιστικού περιβάλλοντος του στοχαστή και των ιστορικών συνθηκών, θα μπορούσαν με πειστικότητα να εξηγήσουν την προσωπική και διανοητική του διαδρομή.Τι θα μπορούσε να έχει υπάρξει πηγή έμπνευσης σ’ έναν νέο άνδρα στη θέση και την εποχή του Σωκράτη, ώστε να εγκαινιάσει έναν παντελώς καινούργιο τρόπο σκέψης και να αφιερωθεί σε μία τελείως διαφορετική φιλοσοφική έρευνα σε σχέση με αυτή που διεξήγαγαν οι προγενέστεροί του στοχαστές; Σε ποιο στάδιο ξεκίνησε η σταδιοδρομία του ως φιλοσόφου και γι-τί; Τι συνέβη κατά την πρώτη νεότητα του Σωκράτη και επέφερε μία τέτοια αλλαγή; Με τι καταπιανόταν και τι είδους άνθρωπος ήταν κατά τα πρώτα αλλά και τα τελευταία εφηβικά του χρόνια; Εν συντομία, τι ήταν αυτό που έκανε τον Σωκράτη αυτό που ήταν;Οι ερωτήσεις αυτές δεν έχουν απαντηθεί ακόμα. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει κανείς να φέρει στο φως και να επεξεργαστεί τα στοιχεία όπως θα το έκανε ένας ντετέκτιβ ερευνητής, να ανασυνθέσει κομμάτι κομμάτι το ιστορικό φόντο και το κοινωνικό περιβάλλον του και να δομήσει μία αφήγηση για τα πρώτα χρόνια της ζωής του, που είναι άγνωστα και κερματισμέ-να σε βαθμό λήθης. Φαίνεται πως πολλές από τις απαντήσεις κρύβονται σε κοινή θέα. Το αθροιστικό αποτέλεσμά τους είναι εκπληκτικό, συναρπαστι-κό, ακόμη και συγκλονιστικό γι’ αυτούς οι οποίοι υποθέτουν ότι γνωρίζου-με ήδη όλα όσα μπορούμε να μάθουμε για τον Σωκράτη.Σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να προσφέρει μία νέα, ιστορικά θεμελιωμένη, θέαση της προσωπικότητας του Σωκράτη, των πρώτων χρόνων της ζωής του και των απαρχών του τρόπου σκέψης του. Καθώς τα στοιχεία για τα νεανικά χρόνια του Σωκράτη είναι σπάνια, έμμεσα και διάσπαρτα, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε περιστασιακά στοιχεία και ιστορική φαντα-σία για να εμπλουτίσουμε τις λιγοστές πολύτιμες ενδείξεις που συναντούμε στις πηγές αναφορικά με το παρελθόν και τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Η απάντηση στην ερώτηση πώς άλλαξαν και εξελίχθηκαν οι ιδέες του απαιτεί από εμάς να αναδομήσουμε, με μεγάλη επιμέλεια ως προς τη χρονολόγηση και τις λιγότερο γνωστές αλλά αξιόπιστες πηγές για τη ζωή του Σωκράτη, την ιστορία των πρώτων χρόνων της μέσης ηλικίας του, της εφηβείας και των παιδικών του χρόνων.Κοινά αποδεκτές θέσεις για τον Σωκράτη είναι ότι προέρχεται από ταπεινό περιβάλλον με λιγοστές ευκαιρίες εκπαίδευσης, ότι ως νέος θα πρέπει να ήταν λιγότερο άσχημος απ’ ό,τι ως ενήλικος, ότι η έλλειψη στοιχείων για την πρώιμη ερωτική του ζωή πιθανώς υποδεικνύει την απουσία της και ότι ήταν πάντοτε περισσότερο στοχαστής παρά άνθρωπος της δράσης. Η εξέταση των στοιχείων θα μας δείξει ότι όλες αυτές οι υποθέσεις μπορεί να αντιστραφούν. Αυτό που αποκαλύπτεται είναι η εικόνα ενός δυνατού και ελκυστικού νέου από μία οικογένεια σχετικά εύρωστη οικονομικά, ο οποίος μεγάλωσε στο περιβάλλον της αθηναϊκής υψηλής τάξης, όπου κάθε αγόρι φιλοδοξούσε να δημιουργήσει όνομα για την ηρωική του ικανότητα στο πεδίο της μάχης και στην πολιτική ζωή. Επίσης, έμαθε να τραγουδά τα πιο σημαντικά έργα ελληνικής ποίησης, να παίζει λύρα και να υποβάλλει τον εαυτό του σε αυστηρή σωματική και πνευματική πειθαρχία, ενώ διδάχτηκε από κάποιους από τους καλύτερους δασκάλους της εποχής του και μόχθησε για να καλλιεργήσει τις πιο προηγμένες διανοητικές ασχολίες. Τέλος, η πνευματι-κά ερωτική προσέγγισή του στη ζωή βρήκε την έκφρασή της όχι στον γάμο –γνώρισε την Ξανθίππη στην ηλικία των πενήντα ή αργότερα, ενώ η σχέ-ση που είχε με την πρώτη του γυναίκα, τη Μυρτώ, μας είναι άγνωστη– αλ-λά στη συντροφικότητα με έξυπνους άνδρες και, πάνω απ’ όλα, στην αγάπη μίας από τις πιο συναρπαστικές και ευφυείς γυναίκες της εποχής του, της Ασπασίας από τη Μίλητο.Η μορφή του νεαρού Σωκράτη που αναδύεται δεν εμπλουτίστηκε ποτέ καθ’ ολοκληρίαν από αρχαίους ή νεότερους βιογράφους. Αυτό που διασαφηνίζεται είναι ότι τα πρώτα χρόνια της νεότητάς του αποτέλεσαν την περίοδο κατά την οποία έκανε τη συνειδητή επιλογή, χάρη σε διάφορες μετασχηματιστικές εμπειρίες –εκ των οποίων η σχέση του με την Ασπασία μπορεί να ήταν η πιο σημαντική–, να επικεντρωθεί στην πνευματική ζωή. Μέχρι εκείνο το σημείο αλλά και πέρα απ’ αυτό, παρουσιαζόταν ως ένας εντυπωσιακός πολεμιστής, ως ένας γυμνασμένος παλαιστής και χορευτής, ως ένας βαθιά πεπαιδευμένος ομιλητής και ως ένας παθιασμένος εραστής.Για να αντικρίσουμε τον Σωκράτη υπό ένα τέτοιο πρίσμα που δεν έχει προηγούμενο, απαιτείται να ακολουθήσουμε στοιχεία σχετικά με το πώς διαμορφώθηκαν η ζωή και η προσωπικότητά του και να ανακαλύψουμε εκ νέου τις εμπειρίες της νεότητάς του που τον κατέστησαν ένα νέο είδος ήρωα – έναν φιλόσοφο, του οποίου οι πρωτότυπες θεωρήσεις, η αντισυμβατική συμπεριφορά και το ηρωικό θάρρος ενώπιον του θανάτου έχουν μαγέψει τους στοχαστές και τους ερευνητές για σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια.